ДИГИТАЛЕН РЕЧНИК НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

И еве сега ова трагање по опасните турцизми во балканските јазици, кое, секако, беше и израз на духот на времето, за кое се залагаше неговиот добродушен пријател Камил Климент Камилски, си го сметаше како егленџе за душата, сакајќи, сепак, да ја покаже низ една толку противречна синтагма опасноста од турцизмите, во обратен процес на релативизација (безопасноста на турцизмите) низ мисловното чистилиште во кое ќе ги подложат избраните опасни турцизми за да ја покаже релативноста на овој монтиран процес на чистењето на јазиците, својствен за мешањето на историјата дури и во делбата и во поставувањето граници во јазиците.

Откако Камилски ги изнесе лексичките примери и семантичките осцилации на зборот во неколкуте балкански јазици, следеше вообичаениот дијалог, за да се дојде до конечниот заклучок за зборот и неговото место во замислената листа на опасните турцизми.

Пријде кон своите речници, своите записи со запишани зборови, потцртаните зборови со црвено требаше да бидат опасните турцизми.

XLII И со последниот збор кодош, од својот дел на листата на петте опасни турцизми за кои требаше да реферира, Камилски си имаше големи маки.

Митологијата којашто ги зафати балканските историографии во втората половина на XIX и XX век, во времето на подемот на новите држави- нации, во голема мера ја деформира историјата на Царството чие постоење и цивилизациски обележја, кои често биле заеднички со истите народи, се настојуваше по секоја цена да се избришат од меморијата на народите.

Така се случи и со Вуковиот Речник и предговорот за турцизмите, кои добија големо значење во дебатата на Татко и Камилски за опасните турцизми во нивните мајчини и балканските јазици.

XXV Најпосле можеше да биде означен почетокот на мисијата на чистењето на балканските јазици од опасните турцизми.

Претстоеше нова потрага во новите зборови во кои се вдлабочуваше и бараше нова потврда.

На моменти се забораваше кој беше против, а кој за поимот на јаничарството да влезе во листата на опасните турцизми чија употреба требаше да биде ограничена во балканските јазици.

На моменти, додека се внесуваше во описот на јадењата, ја забораваше првичната цел да се изберат конечно стоте (без)опасни турцизми и запаѓаше во расправи, сакајќи да ја брани тезата дека постои сличност помеѓу синтезата на арапско-персиско-турската османска гастрономија и османскотурскиот јазик.

Климент Камилски, библиофил од голем ков на Балканот, во својата подготвена литература за чистењето на јазиците од опасните турцизми, пред себе го имаше Вуковиот Речник од 1818 година, во чиј предговор авторот, точката 10 целосно им ја посветил на турските лексички елементи.

Освен именките и придавките заемки во балканските јазици, Камилски си имаше големи маки и со изборот на најкарактеристичните глаголи во листата на (без)опасните турцизми.

Сега како да му се смалуваше милитантноста во однос на брзата чистка и пресметка со опасните турцизми, за која претходно се залагаше.

Климент Камилски во својата темелна потрага по турските заемки, најмногу поаѓајќи од својот мајчин македонски јазик, а потоа и од балканските, во духот на својата првична замисла да се справи со опасните турцизми, се задржа на заемки кои често се среќаваат во разговорниот јазик (повеќето придавки) што се употребуваат како грди, срамни изрази.

Имаше застарени турцизми кои ја будеа филозофската вокација на Татко и Камилски, и тие тогаш, толкувајќи ги зборовите од нивен агол, како да ја забораваа договорената мисија да ги означат (без)опасните турцизми за иднината на балканските јазици.

И Татко не размислуваше многу за да ги каже своите пет први зборови, кои не претпоставуваа бришење од јазиците, туку требаа да го докажат правото на нивниот натамошен живот и соживот.

Бројот на турските глаголски заемки во текот на времето рапидно се намалувал така што само мал дел од нив останал во употреба, особено во разговорниот јазик.

Пребаруваа и обајцата во свеста да не останала уште некоја значајна ориентална заемка која и натаму фрагментарно живеела отелотворена во просторот и можела да најде место во нивната конечна листа на (без)опасните турцизми.

XXVII Имаше уште многу други прашања претходно да се расчистат од теоретски и од методски карактер помеѓу Татко и Камилски, па да се започне замислената операција чистење од опасни турцизми.

Ова беше последниот обид на Татко, пред почнувањето на потрагата по опасните турцизми да го одврати Климент Камилски од неговата идеја.

Татко не му ја потхрани оваа теза на Камилски, макар што и тој веруваше дека постојат елементи со коишто и би можела да се брани.

Прв се огласи замолчениот Камилски: Во просторот на источниот дел на градот постојат белезите на некогашните маала, остатоци од некогашната административна поделба на градовите.

И покрај тоа што Татко инсистираше да се вратат на иницијалниот проект, односно на потрагата по опасните турцизми во нивните мајчини јазици, тој, сепак, продолжи: Франц Боп, како и Фаик Коница, ги претставуваше јазиците како човечки суштества коишто можат да се следат од раѓањето, преку животот, до смртта.

Камилски, сепак, инсистираше Татко да запре ако не на најкарактеристичните во духот на нивната мисија, тогаш да избере барем еден, а според него ги имаше повеќе кои би требало да се внесат во листата на (без)опасните турцизми.

Меѓу многуте тој ги издвои: абдал од арапски abdal, азган, аирс`з од турски хаирсиз, ајван турски hayvan, ајљаз од турски haylaz, арамија од турски harami, аџамија од персиски acemi, баксуз од турски bahtsiz, будала од арапски budala, билмез од турски bilmez, дембел од турски dembel, едепсаз од турски edfipsiz, зевзек од турски zevzek, катил од арапски katil, копук од турски kopuk, курназ од турски kurnaz, маскара од арапски maskara, муфтеџија од турски mfteci, намќор од персиски namkr, пезевенк од турски pezevenk, резил од арапски rezil, сарош од персиски sarhoş, тамавќар од арапско-персиски tamahkar, туткун од турски tutkun, ќелепур од турски kelepir, ќерата од турски kerata, угурсуз од турски ugursuz; шејтан (ѓавол) од арапски şeytan; шерет од арапски şeret; шапшал од турски şapşal и други.

Зборот касмет, со сите свои деривации, богата и разновидна фамилија беше еден од таквите зборови.

Но, сепак, тој ја состави својата листа на првите десет опасни турцизми.

Тој, за разлика од Татко, имаше многу повеќе речници и свои записи за опасните турцизми.

Кој е сега овој Васа-паша, познат како Шкодрани, кој влезе, непредвидено пред конечното справување со опасните турцизми?

Низ нивниот дискусиски филтер требаше да минат репрезентативните заемки.

Татко и Камилски, со текот на работата, ја менуваа првичната замисла строго да се задржуваат на опасните турцизми за конечно обликување на листата.

Макар што вистинскиот почеток на чистењето на опасните турцизми беше закажан за утредента, тој реши повеќе да не го облекува свечениот костум, а и излитената пеперушка ја зафрли некаде, реши повеќе никогаш да не ја употребува.

Камилски мина низ вистинска аскеза додека војуваше со овие пет опасни турцизми, кои ги поврзуваше со својот живот.

Татко насети дека Камилски секако мислел на турцизмот душман, душманлак, со најраспространето и временски најдолго присуство во балканските јазици.

Тој во мисијата за чистење на балканските јазици од (без)опасните турцизми, за разлика од спонтаниот Камилски, имаше и план Б, којшто започна неочекувано да го изложува: Првин да се задржиме на заемките за човекот.

Турските заемки стануваа стапици каде требаше нешто да земат, а без да бидат земени самите.

LIV Татко и Камилски, колку и да чувствуваа некакво задоволство од тоа што нивниот проект се наоѓаше при крај, имајќи доволно избрани заемки за да ја состават конечно листата на (без)опасните турцизми, не ги напушташе заедничкото чувство што не си го признаваа еден на друг дека можеби станале заложници на уште една лажна идеја, чии жртви обично стануваа големите балкански автодидакти.

Да не се определуваме однапред за опасни турцизми? Сакаш да речеш: опасни и неопасни?

На обајцата им беше јасно дека ова требаше да биде, всушност, последната меѓусебна сесија за конечно справување со балканските (без)опасни турцизми, пред да ја состават конечната листа.

Само да не ја ставите во вашата листа на опасни турцизми! рече Мајка и замина со подавалникот.

Беше очигледно дека Камилски и Татко и во толкувањето на поимот кодош се оддалечуваа од првичната намена да му најдат на овој збор заслужено место во листата на опасни турцизми.

Татко најпосле со согласи со предлогот. Но почетокот претпоставуваше договор како ќе се ловат опасните турцизми, според Камилски.

Судбината на секој збор ги одвлекуваше во мистериозните патишта на својот долговечен, променлив и приспособлив живот меѓу луѓето, различните народи.

XLVI Кога започнаа да трагаат по опасните турцизми во балканските јазици кои во толковните и другите речници носеа најчесто ознаки дека се зборови историзми, кои главно си го завршиле своето значење, Татко и Климент Камилски не можеа воопшто да си претпостават, по нивните сестрани потраги, колку продолжуваше мистериозното присуство на овие поими, со незавршено, изменето и разгрането значење во балканските јазици.

Климент Камилски најпосле се смири. Тој имаше подготвено листа од педесетина опасни турцизми, сега не му беше тешко да ги предложи петте први, најопасните: 1. јаничар, 2. курбан,башибозук, 3. башибозук, курбан, 4. зандана, 5. кодош.

И Климент Камилски, кој на почетокот беше речиси дел од процесот за конечна пресмета со опасните турцизми, со текот на работата ја разбираше комплексноста на процесот, уверувајќи се, сепак, во тезата, која претходно ја оспоруваше дека Балканот бил вообличен и од византиско-османската ментална синтеза.

Тој имаше подготвено листа од педесетина опасни турцизми, па сега не му беше тешко да ги предложи петте први, најопасните: 1. јаничар 2. курбан 3. башибозук 4. зандана 5. кодош.

Нив ги има многу, народот уште од дамнина навикнал да ги употребува, без разлика на промените, развојот на науките, промената на термините.

Многу работи од тие што му ги раскажуваше Татко ги слушаше првпат, а знаеше и тој други, но сметаше дека ваквите мисли ги оддалечуваа од главниот проект, па затоа на крајот категорично рече: Или ќе работиме на откривање на опасните турцизми или ќе се откажеме.

Татко не можеше да ѝ се начуди на промената на Камилски: на почетокот радикален пуританец, кој беше за пресметка и отстранување, како што велеше, на опасните турцизми, а сега дури стануваше толерантен и помирлив кон нивната натамошна употреба.

Климент Камилски постојано ја покажуваше својата нестрпливост да започнат со конкретна работа на бележење на опасните турцизми, додека Татко и натаму настојуваше да се релативизира почнувањето, со нови теоретски задршки.

Како некогашен сорбонски дипломец, одличен познавач на францускиот, шпанскиот и другите романски јазици, тој, всушност, не се прокламираше како застапник на чистењето од опасните турцизми, туку едноставно бараше патишта како да се обезбеди иднината на потомците, како да се обезбеди најдобриот можен систем на нивното воспитување, да се формираат нивните карактери во неизвесните и секогаш променливи балкански времиња, како да живеат со јасен и здрав јазик, без нагризувачки примеси од минатото.