ДИГИТАЛЕН РЕЧНИК НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

Еден од професорите излегува напред и на турски јазик почнува да го држи фалбениот говор за султанот, за напредокот и за неговото долго здравје и живот.

И на турски јазик му се претстави на командирот.

- За губење време немам. Ме чекаат уште многу царски работи. Султанот така пари недава.

Бен'м Италијан конзули, — се провикна господинот европеец на турски јазик и застана да гледа како огнот ја голта малата сиромашка куќичка.

— Добро донесе Ала да свршиме еден голема работа, — и во кратко му ја опиша целата работа со комитите што се во куќава, а не чекајќи го конзулот да проговори, нададе да вика: — Еве и ефенди конзулот ваш, бре пезевенци!

Во декември ќе излезе и првиот број на весникот на турски јазик “Бирлик”.

На 28 декември започна емитувањето на радио Скопје со директен пренос од Второто заседание на АСНОМ.

Во разговорите со Татко, на убав турски јазик, тој си ја смируваше цариградската носталгија.

Тогаш Татко му се обрати на негуван турски јазик, со јасен цариградски изговор, кој јасно се разликуваше од овдешниот архаизиран дијалект.

Тој продолжи да им зборува на верниците, а на верскиот поглавар, посебно, на својот јасен турски јазик: - Почитувани верници, поданици на Алах.

Во мигот, се сети и на самиот Ататурк, кога сакаше, од реформираниот турски јазик, по усвоеното латинично писмо, да се исфрлат арапските и персиските зборови.

Тие пцуеја и викаа нешто на турски јазик.

Но кога Кијмет ќе забремени, и кога самата без ничија помош ќе се породи, наеднаш ќе се случи чудо: од собата на Кијмет ќе се слушне „блага, милозвучна песна, со убави зборови на турски јазик“.

Кога една квечерина таа наближила до прозорчето од собата на Кијмет, за да ѝ подаде нешто за јадење, од собата слушнала блага, милозвучна песна, со убави зборови на турски јазик.

Сакајќи да го направат поголемо значењето на словенскиот јазик во Македонија, Словените ќе бараат од окупациониот одред да се признае за официјален во местата со Словени Муслимани – словенскиот јазик: а самите Словени Муслимани, по религиозни причини, можат да го бараат турскиот јазик.

Софроние, кој одлично го зборуваше турскиот јазик, и покрај силното напрегнување не можеше да ја погори скриената намера на султановото зборување; си думаше Ова не е тоа за кое сум повикан, па стануваше сѐ посомничав.

Мажите смерно пристапија пред него, му направија поклон, а потоа, помладиот од нив, (во тефтерот Акиноски пишувало дека се викал Теодор и дека бил управител на Имотот), на чисто турски јазик го покани заедно со другите главешини да им биде гостин.

Камилски беше уште повеќе зачуден кога дозна за силното влијание на турскиот јазик врз Грците од Мала Азија, каде што грчките свештеници ги читале своите молитви на старотурски јазик.

Зборот кадија, преземен од арапскиот во турскиот јазик, го наоѓаше во речиси сите балкански, но и во неколку европски јазици, често со преносно значење во врска со некој современ настан.

Макар минимално ова влијание врз турскиот јазик, според Татко, се остварува во XVIII век, додека во литературата во текот на XIX век.

Татко посебно внимание им посвети на ориентализмите кои означуваа разни давачки и такси што ги давало населението како: ангарија (со потекло од грчкиот во турскиот јазик angarya); арач (од арапски hara); бедел, замена, воен данок, замена за еквивалентна вредност, замена за воен обврзник (од арапски bedel); баждарина, баждарлак, баждар, такса за внесување стока во градот (од персиски bac); кафе-оџак-параси, вид данок што го уплатувале агите и делибашите во прилог на пашата (од турски kahve ocak parasi); ихтибаре, такса за право на тргување (од турски ihtibare)

За ова, секако, придонесува и речиси дефинитивното иселување на турското население (особено во периодот 1950-1960 г.), а исчезнале и постарите генерации од македонското население што се служеле со турскиот јазик.

Така Христос е кортолисовач, неатерџија, додека Богородица е ќефилка (од арапскиот збор kefil), свидетел, гарант. Апостолите се чираци божји.

За полесно да се ориентира, прилозите ги подели во четири групи: прилози за време, прилози за место, прилози за количина и прилози за начин.

Турско-монголската фамилија е претставена со турскиот јазик, кој се говори во источна Тракија, грчка Тракија, во романска, во Македонија, на Косово.

Камилски потоа утврди дека од урбаните средини влијанието се распространува и во руралните предели каде што турските лексички елементи ќе влегуваат од втора рака, но и натаму дури и до денешни дни ќе се чувствува нивното присуство и влијание.

Турцизмите означуваат заемки од турскиот јазик.

Следниот чекор ќе биде чистење на турскиот јазик од арапски и персиски зборови.

Зборот зандана од персискиот збор zendan поминал како zindan во турскиот јазик, а потоа се проширил во другите балкански јазици, во албанскиот како zindan, во бугарскиот како зандан, во ароманскиот како zindane, во македонскиот како зандана.

Татко го прифати со задоволство предлогот за новиот збор и се радуваше што Камилски, макар што не беше ниту ориенталист, ниту турколог, со пасивното знаење на турскиот јазик, успеваше да проникне во тајните на балканските јазици, кои криеја меѓусебни мистерии, тешко одгатливи, дури и од умните лингвисти.

Камилски не можеше да верува дека бројот на позајмените прилози од турскиот јазик може да биде толку голем, макар што нивниот број во употребата постојано се намалува во балканските јазици.

Климент Камилски, за разлика од Татко, одлично се служеше со мајчиниот македонски јазик, како и другите словенски, се разбира рускиот јазик во прв ред, ги владееше францускиот и шпанскиот, но се служеше и со турскиот јазик.

Затоа Климент Камилски веднаш помина на главното за поимот курбан во своето реферирање: Зборот курбан кој е со балканска судбина и е преземен од турскиот јазик, означува ритуално жртвување во чест на Бога, односно колење бравче или говедо.

Тој се сети на зборовите како алгебра и алхемија, без да знае дека се арапски, а кои влегле во балканските јазици по литерарен пат, од интернационалната лексика, а не од турскиот јазик.

Камилски во делот на својата преземена обврска се задржа и на зборовите од турско потекло во балканските јазици со апстрактна содржина.

Климент Камилски продолжуваше да бележи во еден голем жолт нотес, донесен од последното патување од Париз, купен во големата книжарница во Латинскиот кварт пред мостот Сена, во којшто, како што му се довери на Татко ги запишуваше главните идеи, односно les ides generales коишто му недостигале хронично на Балканот, а тие обајцата биле на пат да ги најдат...

Откако Камилски изнесе дека заемката севап во турскиот јазик (sebep), потекнува од арапскиот thehwab, во бугарскиот е присутен како себеб, во српскиот како себап, во ароманскиот како sibebi, во албанскиот како sebep, истакна: Како ретко кој два спротивставени поими инаетот и севапот можат да го објаснат менталитетот на homo balkanicus во текот на изминатите векови.

Пишувањето на турски јазик со помош на арапски знаци беше апсурдно колку и пишувањето на француски јазик со хебрејски знаци!

Во народните говори се сретнува и синонимот на пенџере заемката џам (од персиски cam), што инаку во турскиот јазик означува стакло.

Покрај заемките од латинско потекло, Татко не ги изостави и покрактеристичните зборови преминати во балканските јазици преку турскиот јазик од францускиот и од италијанскиот јазик.

Татко, кој изворно го знаеше турскиот јазик, како мајчин, внимателно го слушаше Камилски, како успешно ги изговара турските зборови и како беше проникнал во нивното присуство во балканските јазици.

Татко, како познавач на старотурскиот, односно османскиот јазик, но и како негов современик, за време на студиите во Цариград, беше мошне внимателно слушан од Камилски, макар што според него говорителот се оддалечуваше од целта на дебатата, ако цел воопшто имаше.

Од арапскиот корен во турскиот јазик ќе се создадат два различни збора: bai (дар, подарок) и bahi (напојница, под рака).

Работејќи со Татко на османскотурските заемки тој утврди дека доминантниот број заемки преку турскиот јазик се од арапско и не е мал бројот на тие од персиско потекло.

Тоа ќе се случи и со Татковото третирање, според утврдениот поредок со Камилски, на зборот табиет, табиетлија, преземен од турскиот јазик (со арапско потекло) tabiat, tabiatli, присутен во балканските јазици со значење на нарав, ќуд, природа, карактер, обичај, навика.

Така беше и со турскиот збор kismet (со потекло од арапскиот збор qiѕmqiѕmеt), на албански kѕmеt, на аромански casmete, на српски кисмет, на бугарски касмет, прифатен и раширен со значење на судбина, среќа, така било пишано, фаталност.

Се разбира, и турскиот јазик попримил голем број зборови од балканските јазици? одговори Татко.

Говореше убав турски јазик, кој беше претопен во персиски и арапски зборови со арапско писмо.

Ататурк го урна арапско-персискиот Вавилон. Империјата со стотината јазици и дијалекти објави нова кодификација на турскиот јазик, азбука и граматика.

И за означувањето на неколку млечни производи се употребуваат и денес, и тоа постојано, неколку заемки од турскиот јазик: кајмак (турски kaymak); јогурт (од турски yourt).

Во првичното значење во турскиот јазик поимот kudo го забележа како проводаџија, посредување при женидба, но и како никаквец, озборувач, додека во другите балкански јазици значењето се пренесуваше со различни нијанси на дејство на пренесување на лошотии од кодошот за друг човек, најчесто за материјална корист.

Камилски во толкувањето на оваа заемка од турскиот јазик (на турски filnfilan), се послужи со толкувањето на францускиот славист Андре Мазон, според кого непроменливата придавка filan (filan), извесен, извесна е вистинска граматичка заемка од турски (filan), која има двојна употреба во однос на значењето со зборот etokoj.

Татко ја наследи мајчината јазична судбина, на ниту еден јазик да не биде целосна, ниту на мајчиниот турски јазик, ниту на албанскиот јазик во албанското семејство во кое дојде како невеста.

Голема беше листата на арапските зборови вселени во турскиот јазик, но Татко ги кажуваше само најчестите, голем дел во употреба во балканските јазици: абдал, абраш, ава, адет, азно, азар, ајан, ајван, ак, акал, акреп, ал, алат, алва, алка, амајлија, алва, алис, алка, амајлија, амал, амам, аман, аманет, амбар, антерија, ап, апс, апсана, арам, арач, асија, асли, астар, атер, аџаба, аџамија, ашик, ашиш, ашуре, бајат, бакам, бакла, баклава, батал, бедел, бедевија, беља, берат, бериќет, бина, боранија, будала, ваде, варак, фарак, вилает, гајле, гајда, гајрет, галиба, гараз, гурабија, гурбет, даире, дајре, дара, декика, дереџе, деф, дивит, дуња, дуќан, ѓаур, ѓезве, елбете, енфие, ербап.

Турскиот јазик со кој денес се служи населението во Турција (околу 60 милиони жители), помали групи од турско потекло на Балканот (во Бугарија, Македонија, Косово, Грција, Романија), како и неколку милиони во емиграција, започнал да се развива во Анадолија кон крајот на XI, уште од времето на освојувањето на полуостровот од страна на турските племиња дојдени од централна Азија под команда на Селџуците.

Татко тврдеше, а Камилски тоа го потврдуваше, дека многу турцизми изворно не се турски зборови (што претпоставува само една фаза од развојот на турскиот јазик), туку влегле во балканските јазици и логично би било да се нарекуваат (јазични) османизми, додека терминот турцизми би се однесувал само на заемките од турскиот јазик.

Зборот мајмун од ирански и арапски минува во турскиот јазик, но е непознато зошто мајмунот не останал на Балканот!

Со мајчин османскотурски јазик (со арапските и персиските примеси), со турскиот јазик според реформите на Мустафа Кемал Ататурк, од времето на студиите во Цариград (исчистен од арапските и персиските зборови), со албанскиот татков јазик, со германскиот, францускиот, италијанскиот и грчкиот јазик, учени, некои недоучени за време окупациите на Поградец, тој во турскиот сепак се чувствуваше најсигурен.

Италијанските зборови се појавуваат во турскиот јазик, а потоа се пренесуваат и во балканските јазици, во периодот ХV-ХVI век, кога се воспоставија трговски и прекуморски врски помеѓу италијанските републики (особено со Џенова и со Венеција) и Отоманската Османската Империја.

На инаетот и неговите деривати како злобата, зависта омразата, се спротивставува севапот, со неговите деривати како чувството на возвишеност, добрина.

Всушност, турски како алтајски јазик, имајќи задолжително осум писмени самогласки, е спротивен на семитските како арапскиот или хебрејскиот, на кои генерално им се потребни три писмени самогласки единствено да ги означат другите зборови различно хомографирани.

Камилски како значајни ги избра и заемките: мушабак, вид дрвена решетка што се ставала од надворешната страна на прозорците во муслиманските куќи (од арапски muabak); ќепенок, дрвен капак со кој се затворале дуќаните, а дење служел како тезга или излог (од турски kepenk); мазгал, мал тесен отвор на тврдина, а подоцна и прозорче по апсаните и магазите.

Тој, како и Татко, автодидакт во лингвистиката, по свој пат доаѓаа до сознанието од науката за постоењето на балканскиот лингвистички сојуз, до кој не беше дојдено со некаква присила или мировен договор, туку според логиката на долготрајниот соживот на балканските народи со различни јазици, вери, националности, обичаи.

Времето брзо минуваше, а пред Татко испишаната грамада од хартија, речници и други книги не престануваше да се зголемува.

На Камилски посебен впечаток ќе му направат и епитетите што често им се придаваат на Исус, Богородица и светците, позајмувајќи зборови од турскиот јазик.

Но бездруго бакшишотt во времето на Османската Империја опстанува и добива посебни облици, кои можеби останале до денешни дни? запраша Камилски.

Дали Османлиите, накалемувајќи го исламот на својот новосоздаден идентитет, ќе се надоврзат на старата исламска цивилизација на Мароко и Андалузија, каде што нема да допре Османската Империја, или ќе појдат по друг пат, водени од завојувачките пориви кон создавање и одбрана на најголемата Империја на своето време?

Откако Татко, реферирајќи за овие зборови, му ги изложи основните податоци, за нивното присуство и попатни лексички и семантички метаморфози на балканските јазици, надоврзувајќи се со претходно третираните поими (ајде-јаваш, јаничар, зандана, кадија...), со кои беше во голема мера претставено владеењето на Османската Империја, рече: Отсекогаш владеењето најмногу зависело од табиетот на врвниот владетел, отколку од институциите под него.

Татко како добар познавач на турската османица, но и на современиот турски јазик, заклучи: Во современиот турски јазик, тотално реформиран од револуцијата на Мустафа Кемал Ататурк и зборот бакшиш ќе се најде посредно под ударот на промените, со употребата на зборот bah подарок, дар, простување!

И затоа голем број лексички заемки од турскиот јазик се најмногу во врска со урбаниот јазик.

Принуди еден цел народ да започне од нултата степен на новата цивилизација? продолжи Татко.

Турските називи и натаму се употребуваат за неколку алкохолни и безалкохолни пијалаци, како на пример: ракија (од арапски raki); анасонлија, вид ракија со анасон (од турски anasonlu); мастика, вид анасонка (преку грчки mastika); шира (од персиски şira).

Татко убаво ќе се сеќава на големото чистење кое ќе го наложи Ататурк на арапско-персиските синтагми и посебно лексичките од турскиот јазик.

За Камилски зборот филан и цитатот на Андре Мазон, најден како француски војник на Источната Армија во Корча, извлечен од неговите балкански документи, односно неговата книга Contes slaves de la Macedoine sud occidentale (Словенски приказни од југгозападна Македонија), објавена 1923 година во Париз, ќе бидат од посебно значење и тој на одделен потсетник запиша за да му го изложи на Татко како посебно ова прашање при скорешната средба.

Татко можеби имаше поголема среќа со наследениот турски јазик од мајка со студиите во младоста во Цариград, во албанскиот беше целосен, го владееше францускиот, се служеше со италијанскиот и германскиот (знаењата на овие јазици им ги должеше на окупациите на родниот Поградец за време на Првата и на Втората светска војна), тешко се справуваше со македонскиот јазик, кој го научи, но и недоучи, доцна во животот.

Најпрвин Татко се задржа на предлагање заемки од турскиот јазик кои се среќаваат во јазиците на балканските народи уште од XV век како: амир, махала, бегбег, чауш и други.

Во најширока смисла на турцизмите, размислуваше Камилски, аналогно на присуството на арабизмите и персизмите, турцизмите би требало да се нарекуваат ориентализми.

55. МАРИФЕТ.

И сега, кога го прифати компромисот со Климент Камилски, да трагаат по опасните османотурцизми во балканските јазици, тој, а со него и неговиот умен пријател, насетува дека можеби се најдени во погрешна мисија.

XXXIII Татко изворно го владееше турскиот јазик и врз него ги надгради јазикот на своите цариградски студии по шеријатско и модерно право, како и исламската филозофија, кон крајот на дваесеттите и почетокот на триесеттите години од XX век, првин на османскотурски (со арапските, персиските и другите странски примеси) и на турскиот јазик од времето на реформите на Мустафа Кемал Ататурк кога започна отстранувањето на арапските и на персиските зборови.

Беше зачуден од големиот број арапски зборови во турскиот јазик.

Само тие зборови останаа живи од некогашното знаење на турскиот јазик.

Колку и да се пластеа подоцна во мојата свест албанскиот мајчин јазик, македонскиот јазик на моето школување во Македонија со другите јазици како и српско-хрватскиот, бугарскиот, па францускиот, италјанскиот, германскиот, другите јазици на моето школување, остана жив засекогаш бабиниот аманет од заборавениот турски јазик, бабината синтагма а kapi, во која како да беа содржани пораките на сите учени и недоучени јазици!

Значењето на оваа синтагма излегуваше од турскиот јазик кој тогаш го владеев со малкуте зборови.

Од неа мошне брзо ги научи турскиот јазик и тајните на градинарството кои, подоцна, во животот на семејството, ќе бидат од драгоцено значење за неговото опстојување во годините на големата немаштија во туѓина.

Се чуделе на необичниот турски јазик што го зборувала.

Нејзините ѝ пишуваа од Цариград. Ѝ испраќаа по некоја книга, но таа немаше време да чита и да си го доварди мајчиниот турски јазик.

Нејзините сестри ѝ се чудеа на стариот архаичен турски јазик, со необичен, за нив туѓ нагласок. Се потсмеваа.

Негови дела се преведени на словенечки, полски, албански и турски јазик.

Очекував да ме прашува и за судбината на мојот ракопис, фантомски започнат во Арл, потоа во 1997 година довршен во Париз, објавен во Македонија истата година, а во 1999 година да биде објавен на француски јазик од парискиот издавач Фајар, како и на турски јазик, заедно со Татковите книги и Времето на козите.

Со текот на времето се наложи еден вид османски јазик, што претставуваше амалгам од персиски, арапски и турски јазик.

На аеродромот ме пречека претставникот на издавачот Јапи Креди, кој веднаш ми ги даде првите два примерока на турски јазик на Татковите книги (Babamin Kitaplari) и Времето на козите (Kеilеr Dnеmi).

Го проблемтизираа неговиот турски јазик и што уште не!

Кога се најде на студии во Цариград, расрнат помеѓу Отоманската Империја во залез и Ататурковата Турција во изгрев, тој мораше мајчиниот јазик, османско-турскиот да го противстави на новиот книжевен турски јазик, кој го доживуваше Ататурковото чистилиште.

Во него не згаснуваше мајчиниот персиско-арапско-турски јазик.

Шатев негирал дека знае турски јазик.

Бил повикан и професорот Едхем-ефенди, кој на Шатев му предавал турски јазик.

“Добродушниот и сострадателен Едхем-ефенди - пишува Шатев - повеќе за да ме извини, се обрна кон претседателот и му рече: ’Добро се сеќавам дека како ученик по турски јазик беше многу слаб ученик’“.